Czyli jak wprowadzić zmiany, które niczego nie zmieniają…

---

Do 2 sierpnia 2022 roku Polska (jak i inne państwa UE) musi wdrożyć tzw. dyrektywę work-life balance. Zakłada ona zmiany w prawie związane przede wszystkim z opieką nad dzieckiem oraz osobami zależnymi. Celem dyrektywy jest przede wszystkim wyrównanie szans kobiet na rynku pracy i zapewnienie równowagi między rodzicielstwem a aktywnością zawodową. Niedawno rząd ujawnił proponowane zmiany w polskim prawie pracy w związku z dyrektywą. Po zapoznaniu się z  nimi wniosek nasuwa się jeden – rządzącym nie zależy na zmianach status quo, a przepisy tylko pozornie będą wspierać rodziny.

Cel dyrektywy work-life balance

Łączenie macierzyństwa oraz ojcostwa z pracą jest dużym wyzwaniem. Długi czas pracy, nadgodziny, dalekie dojazdy do pracy – to tylko niekture utrudnienia. W Polsce trudności te dotykają głównie kobiet. W naszym społeczeństwie bowiem role opiekuńcze pojmowane są bardzo tradycyjnie i uważa się, że to matki powinny zajmować się dziećmi. To jeden z powodów, dla których kobiety rezygnują z aktywności zawodowej. W Polsce wskaźnik aktywności zawodowej kobiet wynosi jedynie 49,1% (u mężczyzn kształtował się on na poziomie 64,3%)¹. Jednym z głównych czynników rezygnacji z pracy przez kobiety w wieku produkcyjnym jest konieczność opiekowania się dzieckiem lub innym zależnym członkiem rodziny². Co więcej ojcowie często nie znają swoich praw i dlatego z nich nie korzystają. Poziom wiedzy i świadomości na temat tego, czy urlop rodzicielski dla ojca jest płatny czy ile wynosi jego wymiar, jest nadal bardzo niski.

Kobiety obarczone obowiązkami opiekuńczymi nie otrzymują wystarczającego wsparcia ze strony pracodawców, by móc pogodzić dwie role. Dlatego też Unia Europejska nakłada obowiązek wprowadzenia zmian w prawie pracy. Dyrektywa UE 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów (dalej dyrektywa work-life balance – więcej na jej temat przeczytasz TUTAJ) zakłada przede wszystkim prowadzenie takich zmian w prawie pracy, aby wyrównać szanse kobiet na rynku pracy. Posiadanie bowiem chorego lub niesamodzielnego podopiecznego może mieć negatywny wpływ na zatrudnienie kobiet. Zdecydowanie zbyt często powoduje, że niektóre z nich zupełnie wycofują się z rynku pracy.

Kolejnym celem jest także zapewnienie dodatkowej ochrony pracownikom z powodów związanych z macierzyństwem i ojcostwem w celu pogodzenia życia rodzinnego z zawodowym. Polityka demograficzna, która wspiera łączenie aktywności zawodowej z rodzicielstwem, powinna być obecnie celem numer jeden. Spadek dzietności bowiem jest obecnie jednym z największych wyzwań demograficznych.

Polska propozycja adaptacji przepisów dyrektywy work-life balance

W lutym 2022 r w wykazie prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów pojawiły się założenia do projektu ustawy wdrażającej dyrektywę WLB. Choć pełnego projektu jeszcze nie ujawniono, to przedstawiono niektóre proponowane rozwiązania. 

Po zapoznaniu się z nimi nasz wniosek jest jeden – rządowi polskiemu nie zależy na tym, aby dyrektywa realnie wpłynęła na zmianę społeczną. Dlaczego tak uważamy?

1. Urlop rodzicielski od 2022 roku

Najważniejszą z naszego punktu widzenia i najbardziej rewolucyjną zmianą jest konieczność wprowadzenia urlopu rodzicielskiego dla ojca, którego nie może przenieść na matkę. UE nie sugeruje, czy dodatkowe miesiące mają zostać wyodrębnione z dotychczasowego urlopu rodzicielskiego czy też uwzględnione jako dodatkowy przywilej. Nie nie określa też, czy urlop rodzicielski jest płatny czy nie. 

Obecnie urlop rodzicielski może wykorzystać zarówno matka, jak i ojciec w dowolnym podziale. Ale prawda jest taka, że w całości wykorzystują go matki. W 2021 roku jedynie 1% ojców skorzystał z prawa do urlopu rodzicielskiego³. Ile wynosi więc wymiar urlopu rodzicielskiego dla ojca według nowych przepisów? Rząd proponuje przekazanie dodatkowych 9 tygodni urlopu rodzicielskiego dla ojca w 2022. Wydaje się to korzystnym rozwiązaniem, które pozwala na to, aby małe dziecko dłużej pozostało pod opieką rodziców. Jest jednak jeden duży problem.

W okresie nieprzenoszalnej 9-tygodniowej części urlopu rodzicielskiego ojcu będzie przysługiwał zasiłek w wysokości 70%. Skąd taka propozycja? Nie wiadomo. Ale co do jednego jesteśmy przekonani – wynagrodzenie na takim poziomie nie zachęci mężczyzn do korzystania z przysługującego im prawa. Dlaczego? Przede wszystkim dlatego, że to ojcowie przeważnie zarabiają więcej i nadal mają większy wkład w finansowe utrzymanie rodziny niż kobiety. W Polsce stereotypowe postrzeganie ról jest bardzo silne. Pokazywanie korzyści z partnerskiego podziału obowiązków w rodzinie związanych z opieką nad dziećmi nie wystarczy. Czynnik ekonomiczny będzie tu decydującym elementem. Nie wystarczy, aby urlop rodzicielski był płatny, ważne jest również to, na jakim poziomie.

Dlatego aby umożliwić im spędzenie czasu ze swoim dzieckiem należy ustawić wynagrodzenie na najwyższym możliwym poziomie. Nie wiadomo też jeszcze do kiedy będzie można wykorzystać urlop ojcowski. To też niezwykle ważny aspekt, który może wpłynąć na chęć korzystania z niego.

2. Elastyczna organizacja pracy

Przepisy proponowane przez UE mają ułatwić korzystanie z elastycznej organizacji pracy. Rodzice opiekujący się dzieckiem do lat 8 oraz osoby opiekujące się krewnymi, którzy wymagają znacznej opieki z poważnych względów zdrowotnych, mogą wnioskować o pracę zdalną, pracę w niepełnym wymiarze godzin czy elastyczne godziny pracy. W teorii wydaje się to świetnym rozwiązaniem. Jednak warto zwrócić uwagę również na ryzyko, jakie się z tym wiąże.

Praca zdalna zakłada (zazwyczaj), że osoba z niej korzystające opiekuje się w tym czasie dzieckiem bądź osobą zależną. Pandemia pokazała, że takie rozwiązanie na dłuższą metę nie sprawdza się. “Łączenie obowiązków zawodowych z domowymi i opiekuńczymi nad dziećmi stanowiło dla pracowników poważne wyzwanie. Z uwagi na specyficzną sytuację pandemii, rodzice w ograniczonym stopniu mogli korzystać z pomocy rodziny, np. dziadków – ocenia dr hab. Katarzyna Śledziewska, prof. UW, Dyrektor DELab UW.”⁴ 47% badanych rodziców wskazuje na brak jasnej granicy między pracą a życiem prywatnym a zawodowym. 42% natomiast zmaga się z poczuciem izolacji i samotnością.⁵  Istnieje więc ryzyko, że pracodawcy będą chętnie korzystać z prawa do pracy zdalnej uznając, że jest to pomocne dla rodziców rozwiązanie. Jednocześnie trudno im będzie dostrzec ryzyko, jakie się wiąże z telepracą.

Warto podkreślić, że dużo skuteczniejszym rozwiązaniem wspierającym pracujących rodziców jest elastyczny rozkład czasu pracy. W przeprowadzonym przez Fundację Rodzic w mieście badaniu “Macierzyństwo a aktywność zawodowa” aż 67% badanych mam wskazało elastyczne godziny pracy jako rozwiązanie najbardziej wspierające je w powrocie do pracy i łączeniu obowiązków zawodowych z rodzinnymi (link do raportu z badania TUTAJ). Dzięki uelastycznieniu godzin pracy rodzice mają możliwość odbierać dzieci wcześniej z placówek żłobkowych i przedszkolnych. Ich pociechy nie spędzają w nich wówczas 10 h dziennie. 

3. Czas wolny od pracy z powodu działania siły wyższej

Dyrektywa work-life balance nakłada na Polskę obowiązek zapewnienia, aby każdy pracownik miał prawo do czasu wolnego od pracy z powodu działania tzw. siły wyższej czyli w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem. Takie zwolnienie będzie przysługiwało w wymiarze 2 dni albo 16 godzin. ALE w jego tracie pracownik zachowa prawo jedynie do 50% wynagrodzenia. Jeśli prawo ma działać na korzyść pracownika i być dla niego narzędzie wspierającym łączenie ról, wynagrodzenie za nagłą nieobecność w pracy spowodowaną siłą wyższą powinno być ustanowione na zdecydowanie wyższym poziomie.

4. Urlop opiekuńczy

Ostatnią ważna z punktu widzenia rodzica i opiekuna zmianą jest wydłużenie prawa do 5 dni urlopu opiekuńczego w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny (tj. syn, córka, matka, ojciec, małżonek) lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga znacznej opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych. 

Obecnie w Polsce wymiar urlopu opiekuńczego to 2 dni. Nowe przepisy zakładają prawo do dodatkowych 3 dni tzw. opieki. I znowu mamy tutaj zastrzeżenie – polski rząd proponuje, aby te dodatkowe 3 dni były bezpłatne.
W jaki więc sposób zmiana przepisów ma wesprzeć pracowników? 

Opieka nad dziećmi, seniorami i osobami zależnymi jest dużym wyzwaniem dla Polaków. Ze względu na zmiany demograficzne będzie stanowić coraz większy problem. Jeśli chcemy więc zapewnić pracownikom realne wsparcie, ważne jest aby w dodanych 3 dniach w danym roku kalendarzowym pracownikowi przysługiwał zasiłek opiekuńczy wypłacany za okres zwolnienia od wykonywania pracy.

Dyrektywa dodatkowo wprowadza obowiązek wprowadzenia tzw. urlopu tacierzyńskiego w wymiarze dziesięciu dni roboczych, który przysługuje z okazji narodzin dziecka pracownika. Jednak to prawo już w Polsce funkcjonuje, stąd nie wspominamy o nim. 

Dyrektywa work-life balance – ważny jest cel

Jak pokazują powyższe przykłady, samo wdrożenie przepisów dyrektywy work-life balance nie przyczyni się do zmiany społecznej. Ważne jest bowiem to, aby po pierwsze te przepisy realnie wpływały na sytuację rodziców i opiekunów. Jeśli będą oni musieli wybierać między możliwością skorzystania z przywilejów a sytuacją finansową, wybór zazwyczaj będzie oczywisty. Nasze społeczeństwo bowiem nie jest jeszcze bardzo zamożne. Utrata 30% wynagrodzenia (w przypadku urlopu rodzicielskiego dla ojców) czy skorzystanie z 3 dni bezpłatnej opieki realnie wpływają na sytuację materialną rodziny. W większości przypadków to ekonomiczny aspekt będzie decydujący. 

Dopiero wtedy, kiedy rodzina na skorzystaniu z przywilejów nie straci zbyt dużo w wymiarze ekonomicznym, będzie możliwa jakakolwiek zmiana społeczna. 

Pytanie więc, jaki cel ma rząd?

 

---

1. GUS. Aktywność ekonomiczna ludności Polski – 3 kwartał 2021 r.
2. DIAGNOZA PRZYCZYN BIERNOŚCI ZAWODOWEJ POLAKÓW, Małgorzata Radziukiewicz, 2020
3. według danych ZUS.
4. https://www.parp.gov.pl/component/content/article/70314:praca-zdalna-w-pandemii-to-oszczednosc-czasu-oraz-wzrost-efektywnosci-ale-kosztem-zdrowia-psychicznego
5. https://rada.wib.org.pl/wp-content/uploads/2021/02/RAPORT_PRZYSZLOSC-PRACY-W-SEKTORZE-FINANSOWYM.pdf